Νίκος Ορφανός - Η λογοτεχνία των καθαρμάτων.

«Τα περισσότερα έργα είναι για κλέφτες, αστυνόμους και πουτάνες. Κανά δυο είναι για ερωτευμένους»   Γ. Σκούρτη, Εκτελεστές.

Γεγονός. Βέβαια τα αισθηματικά δεν είναι κανά δυο ακριβώς, αλλά αρκεί να ρίξει κανείς μια ματιά στις αφίσες των νέων ταινιών στους διαδρόμους των κινηματογράφων, για να παρατηρήσει ότι μία στις δύο απεικονίζει αγριωπές μούρες με τα πιστόλια στο χέρι.

Η αστυνομική λογοτεχνία, όπως καθιερώθηκε να λέγεται το μυθιστόρημα που έχει ήρωες αστυνομικούς και ασχολείται με αντίστοιχες υποθέσεις εγκλημάτων και κακοποιών, ευθύνεται για μια ολόκληρη κινηματογραφική κατηγορία που «χτίστηκε» πάνω στις ιστορίες της και δημιούργησε εκατομμύρια αφοσιωμένων θαυμαστών.

Φανταστείτε ένα οικογενειακό πορτρέτο λοιπόν, με ένα μεγάλο σόι μέσα, όπου εκεί μέσα ποζάρουν ο Σέρλοκ Χολμς με το Γουάτσον, η μις Μαρπλ, ο Ηρακλής Πουαρώ, ο Φίλιπ Μάρλοου, ο Σαμ Σπέηντ, ο αστυνόμος Χαρίτος, ο Αρσέν Λουπέν, ο αστυνόμος Μπέκας, ο Τομ Ρίπλεϋ, καθώς και πλήθος πιστολάδες, διαρρήκτες, κλέφτες, απατεώνες, εκβιαστές, κερδοσκόποι, δολοφόνοι, εκτελεστές, ψυχασθενείς, διεστραμμένοι, πουτάνες, γυναίκες αρπακτικά, διεφθαρμένοι πολιτικοί, έμποροι ναρκωτικών, μαφιόζοι, και γενικώς κάθε καρυδιάς καρύδι.

Αγαπητοί μου καλώς ήρθατε στη λογοτεχνία των καθαρμάτων.

«Λέγομαι Φίλιπ Μάρλοου. Η διεύθυνσή μου είναι 615 Καχουένγκα μπίλντινγκ, Χόλιγουντ. Είναι στο Χόλιγουντ Μπούλεβαρντ κοντά στο Άιβαρ. Το τηλέφωνό μου είναι Γκλένβιου 7537»

Με αυτό τον τρόπο μας συστήνεται ο διασημότερος ντετέκτιβ του κόσμου. Μπαμπάς του ο Ρέημοντ Τσάντλερ. Από τότε που ο Τσάντλερ παράτησε τα σενάρια του Τίμιου Ξύλου (Hollywood), και το πρώτο τσιγάρο κρεμάστηκε ξεχασμένο απ’ τα χείλη του γράφοντας, οι αστυνομικοί ερευνητές άλλαξαν για πάντα.

Είχε προηγηθεί βεβαίως η Βρετανική Σχολή. Η Αγκάθα Κρίστι δημιούργησε δύο μνημειώδεις μεν, αλλά υπερβολικά «καθαρούς» και καθώς πρέπει χαρακτήρες. Η μις Μαρπλ ήταν υπερβολικά καλοκάγαθη παρ’ όλες τις γνώσεις της στην εξιχνίαση αποτρόπαιων εγκλημάτων. Και ο Πουαρώ, μάλλον υπήρξε ο νονός του Μπέκα και του «νοικοκύρη» Χαρίτου. Ευτυχώς που ο Χολμς του Άρθουρ Κόναν Ντόιλ κάπνιζε λίγο όπιο που και που. Βλέπετε υπάρχει μια πραγματική συνθήκη που στο όνομα της ακεραιότητας των κεντρικών τους ηρώων, οι συγγραφείς ενίοτε παραβλέπουν: Δε μπορείς να ανακατεύεσαι με το έγκλημα και να είσαι αγγελούδι. Κοινώς, άμα αδειάζεις βόθρους, καμιά φορά λερώνεσαι και βρωμάς, δε γίνεται αλλιώς.

Εν αρχή λοιπόν ο εγκληματίας και η πράξη του. Αυτός ξεκινάει την ιστορία. Χωρίς αυτόν ο διώκτης δεν υπάρχει. Η αστυνομική λογοτεχνία εμπνέεται από το έγκλημα. Το φόνο, την κλοπή, τον εκβιασμό. Το ανθρώπινο πάθος εκρήγνυται και κάποιοι ξεκινούν να τρέχουν στο κατόπι του.  Και βεβαίως τα εγκλήματα συμβαίνουν κατά κανόνα νύχτα. Άλλο αν ξεδιαλύνονται μέρα. Το σκοτάδι ταιριάζει στους ανθρώπους του υποκόσμου. Το αίμα ραντίζει τις σελίδες και τη φάτσα του αναγνώστη. Στάζει από τη ράχη του βιβλίου που κρατάει. Αφήνει μια κόκκινη γραμμή που αδιόρατα δένει πολλούς. Η Βρετανική Σχολή βάζει τις βάσεις, με τους ερευνητές-ιδιοφυίες της λογικής, με τα ατσαλάκωτα κοστούμια και το τσάι στα χέρια. Το έγκλημά γι’ αυτούς είναι εμμονή. Μια παθολογία που χωρίς αυτή δεν υπάρχουν. Σαν τοξικομανείς που θέλουν τη δόση τους καραδοκούν για τον επόμενο κακοποιό. Και όλα τα εγγλέζικα αστυνομικά έχουν το δίκαιο τέλος. Οι κακοί στη φυλακή, η δικαιοσύνη απονέμεται και οι διώκτες του εγκλήματος επιστρέφουν στην κατά τα άλλα βαρετή τους καθημερινότητα, μέχρι τον επόμενο φόνο.

Με το έμπα του εικοστού αιώνα, οι Γάλλοι μπουκάρουν στα αστυνομικά σαλόνια με στυλ. Ο Αρσέν Λουπέν είναι τζέντλεμαν. Φοράει καλοραμένα κοστούμια, αποφεύγει το αίμα και κυνηγάει το χρήμα. Έχει πίσω του ολόκληρη ομάδα, είναι πολυτάλαντος και για πρώτη φορά, έχουμε έναν κακοποιό πολύ πιο γοητευτικό από τους διώκτες του. Που μάλιστα νικάει το νόμο, παραμένει δηλαδή άπιαστος..ανήκουστο! Ενοχικά ο αναγνώστης αντιλαμβάνεται καθώς διαβάζει, ότι όχι μόνο συμπαθεί τον εγκληματία, αλλά ταυτίζεται περισσότερο μαζί του, και με την αξιοζήλευτη πολυτελή ζωή του.

Οι Γάλλοι συγγραφείς βάζουν το ερωτικό στοιχείο στις ιστορίες τους, δίνοντας χρώμα στη «στεγνή» αφήγηση των Άγγλων συναδέλφων τους. Μα βέβαια. Είναι δυνατόν να μη γίνονται τα μισά, τουλάχιστον, εγκλήματα για γυναίκες; Και μάλιστα για γυναίκες που να αξίζει τον κόπο. Για φουστάνια πρώτης ποιότητας, όχι τίποτα τσόλια του πεζοδρομίου.

Θα έπρεπε να έρθουν μερικές δεκαετίες αργότερα οι Αμερικάνοι, να ξαναφτιάξουν από την αρχή τη φιγούρα του διώκτη-ντετέκτιβ πια, και να «λερώσουν» αρκετά την εικόνα του εκπροσώπου του νόμου. Αυτή την εικόνα αντιδανείστηκαν οι Γάλλοι κινηματογραφιστές και αφού ξεκοκάλισαν τα γκανγκστερικά, όπως λέγονταν μέχρι τότε,  φιλμ της δεκαετίας του ’40, να δημιουργήσουν τη θεωρητική βάση του κινηματογραφικού φιλμ νουάρ, ήτοι του σινεμά της νύχτας, των σκοτεινών ασπρόμαυρων ταινιών, και των ακόμη πιο σκοτεινών χαρακτήρων. Οι Αμερικάνοι δημιουργούν ήρωες αντίστοιχους με τη βίαιη κοινωνία τους. Το αστυνομικό μυθιστόρημα τιγκάρει στην αλητεία. Οι κακοί σκοτώνουν για πλάκα. Και ο διώκτης είναι ένας ξεπεσμένος κατά κανόνα μπάτσος, ή παραλίγο, που κυκλοφορεί μονίμως με το ίδιο κοστούμι, καπνίζει σαν αράπης, πίνει πολύ και κατά βάθος είναι αισθηματίας, γι’ αυτό και παρ’ όλη του την πείρα στο γυναικείο φύλο., σε κάθε νέα ιστορία την πατάει ξανά. Στα αμερικάνικα μυθιστορήματα ο ντετέκτιβ είναι φτωχός και μόνος. Ένας κανονικός αντιήρωας. Απορείς που τον ενσάρκωσε ο ατσαλάκωτος Μπόγκαρτ στην οθόνη.  Αλλά η «βρωμιά» των σελίδων του Τσάντλερ, δε μπορούσε να περάσει στην τότε ηθική του κινηματογράφου. Μόνο ο κυνισμός του Μάρλοου τη γλίτωσε και κάρφωσε επιδέξια τις φλεγματικές του ατάκες στο σελιλόιντ.

Η Αμερική μέχρι να βγάλει αστυνομικά αξιώσεων, τύπωσε τόνους φτηνιάρικης παραλογοτεχνίας. Βιβλία που γράφονταν ,μέσα σε πέντε μέρες, με υποτυπώδεις υποθέσεις και εξωφρενικές πλοκές. Ένας πολτός τυπωμένων σκουπιδιών, εκπαίδευσε στην καθημερινή γραφή μια ολόκληρη γενιά.

Παράλληλα στην άλλη άκρη του Ατλαντικού, ένας Έλληνας ξεκινάει δειλά να δημοσιεύει κεφάλαια, με ήρωα ένα καθώς πρέπει αστυνόμο, σε εφημερίδες. Το όνομά του: Γιάννης Μαρής. Και του Αστυνόμου: Μπέκας.  Εδώ τα πράγματα είναι λουσμένα στο ελληνικό φως και σκεπάζονται από τις ξάστερες ανοιξιάτικες βραδιές.

Οι ήρωες περιδιαβαίνουν την Αθήνα, τους Δελφούς, τη Μύκονο, αλλά δεν παύουν να επανέρχονται στο αστικό δίχτυ της πόλης, όπου συνήθως ο Μπέκας με παροιμιώδη ηρεμία ξετυλίγει τα κουβάρια και πιάνει τους ενόχους. Συγγενής, κατά κάποιο τρόπο, του Μπέκα ο αστυνόμος Χαρίτος, του Πέτρου Μάρκαρη. Νοικοκύρης, με μανία την ανάγνωση λεξικών, ξεδιαλύνει εγκλήματα που συχνά πηγάζουν από τα αδιέξοδα της ελληνικής κοινωνίας. Υφέρπουσα πολιτική ευαισθητοποίηση, σε δύο συγγραφείς αναφορά, κόντρα σε μια βασική δυσκολία: η ελληνική αστυνομία είναι πρωτίστως μια δημόσια υπηρεσία, με ό,τι αυτό συνεπάγεται, παρά μια αδυσώπητη υψηλού επιπέδου διώκτρια του εγκλήματος. Κοινώς, στην ελληνική πραγματικότητα τα πράγματα είναι περισσότερο διεφθαρμένα και κακομοίρικα, παρά μοιραία.

Διάδοχοι των Χάμετ και Τσάντλερ, σήμερα στην Αμερική, ο πολλά βαρύς Τζέημς Ελρόι και ο «δικός» μας Τζορτζ Πελεκάνος.

Ο πρώτος αναδομεί την αμερικανική κοινωνία σε σοκαριστικό επίπεδο. Εδώ δεν υπάρχει ένας σταθερός πρωταγωνιστής στις ιστορίες του. Όλοι οι ήρωες είναι του σκοινιού και του παλουκιού. Και το μεγάλο του προτέρημα είναι οι συγκλονιστικοί του χαρακτήρες, που αλλάζουν με το πέρασμα της ιστορίας: οι καλοί γίνονται αλήτες, οι κακομοίρηδες θηρία, οι άρχοντες ξεπέφτουν, οι γκρίζοι γίνονται μαύροι ή άσπροι, οι σπουδαίοι εκτελούνται, οι ρόλοι αντιστρέφονται και η πλοκή συντίθεται από ένα σωρό παράλληλες ιστορίες. Αλίμονο αν ξεκινήσεις την ανάγνωση και την αφήσεις για πάνω από εικοσιτέσσερις ώρες. Θα έχεις χάσει τον προσανατολισμό σου. Ο Ελρόι απαιτεί αφοσίωση και στην ανταποδίδει πλουσιοπάροχα.

Αγαπημένο του πάθος το να ξεκινάει από πραγματικά γεγονότα και να ανασυνθέτει ολόκληρες εποχές στην άκρα τους λεπτομέρεια. Η δράση κλιμακώνεται με ένα σασπένς αδυσώπητο, που σε κάνει να επιταχύνεις την ανάγνωση πλησιάζοντας προς το κάθε λυτρωτικό, μα μετέωρο φινάλε.

Ο Πελεκάνος, από την άλλη, είναι ένας μάστορας της καθημερινότητας. Οι ήρωές του είναι «κανονικοί» τύποι που το μόνο που θέλουν είναι να βγάλουν το μεροκάματο και να τη βρουν. Μόνο που στουκάρουν πάνω στους λάθος ανθρώπους. Και η βία ξεσπάει. Οι ιστορίες του Πελεκάνου είναι βουτηγμένες στη μουσική. Κάθε σελίδα και τραγούδι. Τα πρόσωπά του ακούνε μουσική παντού, στο αμάξι, σε παλιά στερεοφωνικά, σε κασετόφωνα, σε πικάπ, σε μπαρ και κλαμπ. Αγαπημένη του η δεκαετία του ’70 και οι απλοί άνθρωποι της ρουτίνας, που οδηγούνται στα άκρα και στην προσωπική τους- ενίοτε μοιραία- υπέρβαση.

Θα μπορούσαμε να αναφέρουμε δεκάδες άλλου μάστορες του είδους. Και η Πατρίσια Χάισμιθ με το Ρίπλεϋ της εδώ μπαίνει. Ακόμη και ο Καραγάτσης με τον «Κίτρινο Φάκελο». Και βεβαίως ο Ρεβέρτε, ο Τάιμπο και οι Σκανδιναβοί συγγραφείς, με το Λάρσον, το Νέσμπο και τους άλλους, που εφόρμησαν τα τελευταία χρόνια, και έγιναν το πιο ραγδαία εξαγώγιμο προϊόν της βόρειας Ευρώπης.

Ποια είναι η γοητεία της αστυνομικής λογοτεχνίας; Είναι τα παιδικά μας σύνδρομα από το κλέφτες & αστυνόμοι που παίζαμε στις γειτονιές; Είναι η δύναμη που εισπράττεις από το να βλέπεις κάποιους να αναμετρώνται με ακρότητες και ταυτόχρονα να πρέπει να διεκπεραιώσουν και μια καθημερινότητα; Είναι η ηδονή του εγκλήματος και η μυρωδιά του αίματος που ξεχύνεται από την άβυσσο των ανθρωπίνων παθών; Είναι η γοητεία των σκληρών αντρών και των μοιραίων γυναικών; Η ακίνδυνη επαφή με τον υπόκοσμο; Οι φαντασιώσεις μας και η ταύτισή μας με πρόσωπα αντισυμβατικά σαρωτικών συμπεριφορών; Η παρατήρηση των θνητών ορίων; Η έλξη που ασκεί το να έχεις κανείς δύναμη ζωής και θανάτου επάνω στους άλλους; Η αιώνια αναμέτρηση του δίκαιου με το άδικο;

Όλα αυτά μαζί. Αλλά πρωτίστως η εκτονωτική ταύτιση με χαρακτήρες που τινάζουν τα πάντα στον αέρα. Και βεβαίως οι πρώτοι που έχουν την ανάγκη να διαβάσουν και να ταυτιστούν με τέτοια πρόσωπα, είναι οι ίδιοι τους οι δημιουργοί. Οι αστικής καταγωγής «τακτοποιημένοι» ως επί το πλείστον συγγραφείς του αστυνομικού μυθιστορήματος, είναι εκείνοι που κρύβουν τις πιο σκοτεινές τους πλευρές για να τις πλασάρουν αριστοτεχνικά μέσω των ηρώων τους. Ποιος ξέρει αν δεν έγραφαν τί θα ήσαν ικανοί να κάνουν.

Όπως και να έχει, χαλαρώστε. Βάλτε ένα ποτό. Σβήστε τα φώτα, εκτός από το πορτατίφ που σας χρειάζεται. Ανοίξτε ένα βιβλίο. Ακούστε τα βήματα στο πλακόστρωτο. Κάποιος στάθηκε κάτω από τη λάμπα. Το καπέλο του του σκιάζει τα μάτια. Ανάβει ένα τσιγάρο. Απομακρύνεται. Χαλάρωσε. Διάβασε το βιβλίο σου. Τι είναι αυτό το χριτς, χριτς; Κάποιος προσπαθεί να ανοίξει την εξώπορτα. Μην κάνεις θόρυβο. Βάλε το σύρτη. Και σβήσε το φως πριν………….

«-Έχετε μια κάπως ιδιόμορφη αίσθηση του χιούμορ.  -Όχι και ιδιόμορφη, είπα. Απλώς απεριόριστη.»   

Ρ. Τσάντλερ, Αντίο, Γλυκιά μου.  

Στοιχειώδη Γουάτσον:   
Αγκάθα Κρίστι:  Δέκα μικροί νέγροι
                      Έγκλημα στο Νείλο
                      Έγκλημα στο Οριάν εξπρές. 
                      Ο φόνος του Ρότζερ Ακρόιντ. 

Άρθουρ Κόναν Ντόιλ: Το σήμα των Τεσσάρων.
                              Το σκυλί των Μπάσκερβιλ.

Μορίς Λεμπλάνκ: Αρσέν Λουπέν, η Κούφια Βελόνα.
                        Αρσέν Λουπέν εναντίο Χέρλοκ Σολμς  

Ρέημοντ Τσάντλερ: Αντίο γλυκιά μου – έπος! Ο καλύτεροι διάλογοι σε αστυνομικό μυθιστόρημα που έχουν γραφτεί ποτέ.    
                           Το Ψηλό Παράθυρο.  

Ντάσιελ Χάμετ: Η Κατάρα των Ντέην.   

Πάκο Ιγνάσιο Τάιμπο:  Η Σκιά της Σκιάς.  

Πατρίσια Χάισμιθ:  Το παιχνίδι του Ρίπλεϋ.   

Γιάννης Μαρής: Έγκλημα στο Κολωνάκι.    
                       Η εξαφάνιση του Τζον Αυλακιώτη. 
                       Έγκλημα στα Παρασκήνια. 
                       Ο Θάνατος του Τιμόθεου Κώνστα.  

Τζέημς Ελρόι: Αμερικάνικο Ταμπλόιντ.
                    Εγκλήματα κατά συρροήν.    
                    Μαύρη Ντάλια. 
                    Λευκή Τζαζ.
                    Λος Άντζελες εμπιστευτικό.  

Πέτρος Μάρκαρης:  Νυχτερινό Δελτίο.
                            Περαίωση.
                           Ληξιπρόθεσμα Δάνεια.  

Στιγκ Λάρσον:   Το κορίτσι με το Τατουάζ.   

Αρτούρο Πέρεθ-Ρεβέρτε:  Το Αίνιγμα της Σεβίλλης.
                                     Η Λέσχη Δουμάς. 
                                     Ο Πίνακας της Φλάνδρας.    

Τζο Νέσμπο:  Ο Χιονάνθρωπος.
                    Νέμεσις.
                    Κυνηγοί Κεφαλών.

Ο Νίκος Ορφανός είναι ηθοποιός. Θα τον βρείτε κάθε Δευτέρα και Τρίτη στο θέατρο Διάνα μαζί με το Θανάση Τσαλταμπάση και τη "Γιαγιά"
Twitter: Nikos Orfanos